De brand in de Notre-Dame bewijst hoe kwetsbaar historische gebouwen kunnen zijn. Hoe zijn Nederlandse monumenten eigenlijk tegen gevaren als vuur beschermd? En is het wel mogelijk om dit soort incidenten te voorkomen?
"Bij dit soort monumentale panden is het risico op brand eigenlijk altijd wel aanwezig", stelt Björn Peters, adviseur brandveiligheid monumenten bij DGMR en gastdocent aan de TU Delft. Hij hield onder meer toezicht op de brandveiligheid van het Rijksmuseum tijdens de grote recente restauratie. "Zeker in de kap van dit soort middeleeuwse gebouwen is veel droog hout aanwezig. Als dat vlam vat, en het even duurt voordat het vuur wordt ontdekt, dan grijpt het vuur heel snel om zich heen. De brandweer staat op zulke momenten vrij machteloos - zoals je in Parijs zag."
Het voorkomen van dit soort branden is vooral mogelijk door het nemen van de juiste voorzorgsmaatregelen, ook in Nederland. "Het gaat vaak om kleine zaken die grote gevolgen kunnen hebben als je er niet op let", vertelt Peters.
"Zorg ervoor dat de kapconstructie schoon blijft. Als er veel stof ligt, is de omgeving bevattelijker voor een vonkje. Of zorg dat de elektrische installaties goed onderhouden zijn."
'Elektrische bedrading soms van katoen of was'
Walter de Koning van de stichting Erkende Restauratiekwaliteit Monumentenzorg (ERM) beaamt dat droog hout en bedrading grote risicofactoren zijn voor bijvoorbeeld oude kerken. "Zeker oude elektrische bedrading in klokkentorens is lang niet zo veilig en duurzaam als het plastic waar het tegenwoordig van gemaakt is", legt hij uit.
"Vroeger werden ze van katoen of was gemaakt. Dat vergaat en als je er niet naar omkijkt, dan liggen draden op een gegeven moment tegen elkaar." Eenzelfde risico vormt het gedroogde zeewier dat vroeger vaak voor isolatie werd gebruikt. "Dat is erg brandgevaarlijk", beklemtoont de expert. "Te weinig onderhoud is dan vragen om moeilijkheden of kortsluiting."
Natuurlijk is het wel mogelijk om bijvoorbeeld sprinklerinstallaties aan te leggen in de nok van een oud gebouw, beaamt branddeskundige Peters van de TU Delft. Dat is ook twintig jaar geleden gebeurd in veel gebouwen die onder toezicht van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed staan.
Er is geen systeem dat alle risico's kan ondervangen
"Maar daarmee ondervang je nooit alle problemen die zich kunnen voordoen", benadrukt hij. "Stel dat het hout van buiten vlam vat door een blikseminslag, dan heb je niets aan sprinklers die naar beneden gericht staan. Die donderen dan gewoon naar beneden als het dak in brand staat."
Ook de esthetiek van een oud gebouw kan een reden zijn om niet te veel verregaande veiligheidsmaatregelen te treffen. "Je gaat - los van de kosten - niet de hele constructie inpakken met blussystemen."
In Nederland zijn historische panden als er brand dreigt vooral afhankelijk van de omstandigheden en de krachtdadigheid van de beheerder. "In de meeste kerken is niet 24 uur per dag iemand aanwezig", verduidelijkt Peters. "Als er al branddetectie is, dan gaat die melding meestal naar een centrale die dan moet bellen met de beheerder. Maar zeker in de nacht duurt het wel een half uur voordat er daadwerkelijk een brandweerauto staat. In die periode is vaak al veel onherstelbare schade aangericht."
De wet geeft geen heldere definitie van 'bescherming'
In de wet staat omschreven dat de eigenaar van een monument de taak heeft om het monument te beschermen, ook tegen brand. Maar details over de invulling van deze taak geeft de wet niet. Verder gelden dezelfde regels als voor andere panden. "Goed onderhoud van een oud gebouw kost geld", stelt de TU-wetenschapper.
"Zowel kerkgenootschappen als musea hebben een beperkt budget: dan is het een kwestie van harde prioriteiten stellen. Als met hetzelfde bedrag ook een investering kan worden gedaan waarmee je gegarandeerd veel aandacht genereert, zoals een nieuw topstuk, dan is de keuze vrij snel gemaakt."
Nederlandse kerkbranden zoals in Amstelveen of Oisterwijk begonnen in de klokkentorens. "Goed onderhoud en restauratie is heel materiaal- en tijdsintensief", meent De Koning. "Je moet het eigenlijk goed bijhouden: zeker elk jaar moeten dat soort gebouwen goed worden nagekeken. Maar dat schiet er snel bij in. Financieel is onderhoud vaak een sluitpost. En het is ook logistiek vaak heel veel werk om de bedrading daar hoog boven in de toren, in al die kleine hoekjes, elk jaar te gaan controleren."
De meeste brandjes hebben nauwelijks gevolgen
Volgens recente statistieken van de overheid breekt in Nederland drie maal per twee jaar brand uit in een van de 60.000 rijksmonumenten. Vaak gaat het overigens om een klein brandje dat tijdig wordt ontdekt en nauwelijks gevolgen heeft.
Middeleeuwenexpert Sanne Frequin van de UvA stelt dat het heel cru is dat de Notre-Dame net tijdens de langverwachte restauratiewerkzaamheden in brand vloog. Het kostte relatief veel tijd om het geld bij elkaar te vinden voor deze klus. "Dat zegt wel iets over hoe belangrijk je als samenleving een monument vindt: brandveiligheid is natuurlijk niet een heel sexy punt op de begroting."
Te weinig mensen staan er volgens de historicus bij stil dat dit soort gebouwen nooit meer te vervangen zijn. "Pas als ze dreigen echt te verdwijnen, merk je hoe waardevol iedereen ze eigenlijk vindt. Het beeld van al die huilende mensen op straat in Parijs gisteravond was indrukwekkend."
'De emotionele waarde van een kerk is niet te meten'
Frequin erkent dat het lastig is om de emotionele waarde van monumenten als de Notre-Dame te duiden. "Zo'n gebouw is een unieke lappendeken die door de eeuwen heen is ontstaan en symbool staat voor herinneringen, mensen en gebeurtenissen", legt ze uit. "Het gebouw wordt bezocht door zoveel mensen om zoveel redenen: vanuit een diep religieus gevoel, omdat ze de architectuur mooi vinden, voor de relikwieën of de glas-in-loodramen. Of omdat je zoontje net de Disney-versie van De klokkenluider van de Notre-Dame heeft gezien."
Al die mensen genieten van een gebouw dat al bijna negen eeuwen deze taak vervult. "In de middeleeuwen hingen er ook gelovigen rond, naast handelaren en sekswerkers. Zo'n monument is een levendige plek van verbinding die een functie vervult die je op geen enkele manier kunt reproduceren of vervangen als hij verdwijnt."
Bron: NU.nl