Hij heeft in vijf jaar tijd de meest bizarre dingen gezien, vertelt inspecteur-generaal Marc Kuipers van de Inspectie Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW). Hij denkt aan de vijf illegale Egyptenaren die tijdens zijn bezoek verstopt in een kast bleken te zitten. Of aan de zeven Roemenen die zich in juli bij de politie meldden: hun paspoort was afgepakt door het uitzendbureau waarvoor ze zouden gaan werken. Ze zouden de documenten pas terugkrijgen als ze hun reiskosten hadden terugbetaald. Dat moesten ze verdienen met de 5 euro per uur die ze kregen uitbetaald, terwijl er een uurloon van 10 euro was beloofd. Net zoals hen een groot woonhuis was toegezegd. Dat bleek één kamer, waar ze met zeven man moesten wonen. Toen de Roemenen bezwaar maakten tegen hun behandeling, werd de sleutel van de kamer afgepakt.
Na een nacht in de open lucht, meldden ze zich bij de politie. Terwijl de mannen op het politiebureau zaten, patrouilleerde een knokploeg van het uitzendbureau rond het gebouw, de mannen werden opgewacht. Schrijnend genoeg kon de Inspectie het uitzendbureau niet aanpakken voor een wetsovertreding omdat de mannen nog niet hadden gewerkt. 'Frustrerend hè?', zegt Kuipers.
Wel hebben inspecteurs de paspoorten teruggehaald bij het uitzendbureau. De mannen zijn meteen terug naar Roemenië gegaan. Het waren bovendien kwetsbare personen. Er was een jongeman met een verstandelijke beperking en er was er maar één die kon lezen en schrijven, meldt het Jaarverslag van de Inspectie SZW dat vandaag verscheen. Kuipers: 'Wat wij wel kunnen doen, en waar ik de afgelopen jaren ook op heb ingezet, is het onderwerp groot maken. Oftewel, laten zien dat dit gebeurt. Het melden bij ministeries, het agenderen.'
Geld erbij
Dat is ook waar Kuipers het meest trots op is. Nu hij na vijf jaar afscheid neemt van de Inspectie SZW kijkt hij tevreden terug op de omslag in denken die bij de organisatie heeft plaatsgevonden. Niet de aantallen zijn belangrijk (zoveel controles, zoveel boetes en zoveel klachten afhandelen) maar het effect van het werk van de Inspectie. 'In 2017 hebben we daarom de Staat van eerlijk werken en de Staat van arbeidsongevallen uitgebracht. Rapporten waarmee we aandacht vroegen voor belangrijke ontwikkelingen.'Het loonde. De Inspectie SZW, die toeziet op eerlijk, gezond en veilig werk en bestaanszekerheid voor iedereen, kreeg er 50 miljoen euro bij van het kabinet. 'En dat op een begroting van 100 miljoen euro. Dat was dus een enorme klus. We moesten nieuwe mensen werven en opleiden.' Het extra geld was van harte welkom, want de dienst liep op zijn tandvlees.
Jurist op weg naar Osaka
Marc Kuipers is sinds 1 mei 2016 inspecteur-generaal bij de Inspectie Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Daarvoor vervulde hij diverse functies bij de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD), waaronder die van plaatsvervangend directeur-generaal.Eerder werkte hij in verschillende managementfuncties bij het ministerie van justitie. Voor het ministerie van buitenlandse zaken wordt hij deze zomer consul-generaal in het Japanse Osaka. Kuipers studeerde Nederlands Recht aan de Universiteit Utrecht. Marc Kuipers is getrouwd en heeft twee volwassen kinderen.
De inspecteur-generaal liep voordat de coronapandemie uitbrak elke dinsdag mee met controles bij werkgevers. Daardoor kent Kuipers bijna al zijn medewerkers. 'Het is fijn dat je niet alleen ziet wat er goed en fout gaat bij andere werkgevers, maar dat je ook een dag in de auto zit met de inspecteurs. Dat je hoort en ziet hoe het gaat met de eigen organisatie.'
Dat vindt Kuipers belangrijk. 'Sinds corona hou ik elke paar weken een webtalk, dan ga ik met een groepje van ongeveer acht werknemers digitaal bijkletsen. Niet over het werk, maar over hoe het met ze gaat. Wat me opvalt, is dat mensen steeds beter in balans zijn gekomen. Dat ze niet meer hele dagen achter een scherm zitten, maar ook rondlopen, ommetjes maken. Ze zijn blij dat ze reistijd kwijt zijn, dat ze grip op hun eigen tijd hebben gekregen. Dat vind ik interessant, want ik ben ook benieuwd hoe het thuiswerken voor Nederland uitpakt.'
'Vooralsnog zien we positieve en negatieve aspecten. De sociale interactie tussen collega’s wordt gemist, en we maken ons zorgen over mensen die thuis alleen zitten, zoals jonge mensen op hun kamertje. Maar ook de jonge gezinnen, die hebben het vaak zwaar.' Dat kan de Inspectie niet controleren, zegt Kuipers grappend. 'Want dat is de enige werkplek waar we niet zomaar binnen kunnen komen lopen.'
Al is ook thuiswerken wel degelijk een onderwerp voor de Inspectie SZW. Denk aan gevolgen zoals een burn-out, maar ook aan de werkhouding: zijn bureaustoelen in orde, staat het beeldscherm op de juiste hoogte? Kuipers roept werkgevers op om na te denken over de nieuwe werkwijze. Welke risico’s zitten eraan?
‘Jaarlijks sterven drieduizend mensen door beroepsziekten’
Wat zou hij doen als hij nu nog eens 50 miljoen euro erbij zou krijgen? 'Er zijn twee zaken die mij bijzonder raken: de manier waarop uitzendbureaus omgaan met arbeidsmigranten, en de blootstelling aan gevaarlijke stoffen tijdens het werk. Er gaan jaarlijks drieduizend mensen dood aan beroepsziekten. Telkens als ik dat getal hoor schrik ik weer. En nooit neemt iemand daar verantwoordelijkheid voor. Omdat de bron van de ellende vaak twintig jaar daarvoor ligt, bij de werkomstandigheden van toen. Inmiddels is het bedrijf failliet of overgenomen. Het valt niet meer te beboeten.'Het raakt hem zichtbaar. 'Ik zou bedrijven willen oproepen: inventariseer goed waar je mee werkt, en als daar gevaarlijke stoffen bij zitten, neem dan stappen. Kijk of je andere stoffen kunt gebruiken, werk niet met zooi waar mensen ziek van worden. Ik krijg daar een knoop van in mijn buik. En als het echt niet anders kan, beschouw zulk werk dan als topsport en behandel jouw werknemers als topsporters, met de juiste bescherming.'
Er zijn honderdduizend bedrijven die met gevaarlijke stoffen werken, zegt Kuipers. Zoals met kwarts. Kwarts zit in zand en in de meeste natuurlijke gesteenten, dus in veel bouwmaterialen. Wie werkt met deze materialen kan worden blootgesteld aan kwartsstof, dat bestaat uit zeer kleine onoplosbare stofdeeltjes die diep in de longen terechtkomen.
‘Nederland is kampioen schimmige constructies’
De Inspectie kan niet alle bedrijven controleren. Maar dat hoeft ook niet, volgens Kuipers. 'In de basis doen veel bedrijven het goed. Er is een groep die de regels niet goed kent, die kun je helpen met voorlichting. Gelukkig zijn er veel initiatieven uit de sectoren zelf. Denk aan 5xbeter in de metaal. De eigen brancheorganisatie heeft tips geformuleerd voor veilig en gezond werken. Bedrijven kunnen gratis een coach vragen. Fantastisch toch?'Maar er zijn ook kwaadwillende bedrijven, zegt Kuipers. Hij doelt op ondernemingen die willens en wetens arbeidsmigranten uitbuiten. 'Daar kan het er hard aan toegaan. Inspecteurs moeten bij controles soms steekwerende vesten aan. Er zijn weleens inspecteurs bedreigd met een soort zuur. In zulke situaties werkt alleen de harde aanpak, vaak in samenwerking met politie en justitie.'
Hoe kan het toch dat werkgevers zo met mensen omgaan? Kuipers: 'Dan moet je naar het grotere plaatje kijken. Nederland is kampioen schimmige constructies. Met onderaannemers die weer onderaannemers in dienst hebben, noem maar op. Er is geen land ter wereld waar werkgevers met hulp van accountants zoveel juridische constructies weten te verzinnen. We zijn ook kampioen flexwerk, dat doen we met payroll, met zzp, met detachering, met min/max-contracten. Daar zijn we echt uitzonderlijk in.'
'We troffen een keer bij een gerbera-kweker, een prachtig volledig geautomatiseerd bedrijf trouwens, een aantal jongens en meisjes aan die de bloem moesten draaien. Dat konden machines nog niet. We nemen die jongeren mee naar de kantine. Ze kwamen uit een klein dorpje in Roemenië. In de papieren stond dat ze allemaal directeur-grootaandeelhouder waren van een eigen management-bv. Dus wij dachten: wat is dit? Die jongens en meisjes waren net 18, 19 jaar.'
Wat bleek? 'De tuinder betaalde netjes het wettelijk minimumloon, maar als hij werkt met bv’s hoeft hij geen loonheffingen te betalen. Daarmee bespaarde hij 30 tot 40 procent. Deze juridische constructie is een keer goedgekeurd door de rechter, en we zagen toen plots accountants en adviseurs ermee adverteren: "Werkgever, zo kun je legaal de kosten van arbeid omlaag brengen".' Hij zucht. 'Dat geloof je toch niet?'
Is daar iets tegen te doen? 'Niets via boetes, maar wel door het binnen ons netwerk te verspreiden. Door de politiek te vertellen dat dit gebeurt. Het beleid laten zien. Kijk, dit is er aan de hand.'
‘Het is lachwekkend hoe goedkoop de boodschappen hier zijn’
Waarom worden al die constructies bedacht? 'Kijk, we moeten tegenwoordig door de internationalisering heel concurrerend bezig zijn. De prijsdruk die er in Nederland ligt om de kosten voor levensmiddelen laag te houden, is enorm. Het is lachwekkend hoe goedkoop de boodschappen hier zijn. Dat betekent dat de productie goedkoop moet, en werknemers dus laag betaald krijgen. De arbeider is de verliezer.'Maar Kuipers heeft ook veel mooie dingen gezien in de afgelopen jaren. 'Er is ook goed werkgeverschap. Mensen uit de agrarische sector vragen me weleens waarom ik de goede verhalen niet vertel. Daar hebben ze ook gelijk in. We moeten niet iedereen over één kam scheren. Er zijn veel arbeidsmigranten die het hier prima naar hun zin hebben. Maar het is goed dat de Inspectie juist let op de rotte appels, want die verpesten wel het imago van de hele sector. Zij zorgen voor de oneerlijke concurrentie.'
De problemen met arbeidsmigranten gaan Kuipers aan het hart. 'Het is een grote groep. Door corona werd dat zichtbaar voor iedereen. Oost-Europeanen werken in onze slachthuizen, in onze distributiecentra, in de tuinbouw. En daar gaat het vaak niet goed.'
We staan nu voor de vraag, zegt Kuipers, hoe we met deze arbeidskrachten omgaan. 'Ik vind dat ze veilig naar hun werk moeten kunnen komen, dat er goede huisvesting moet zijn, dat ze moeten worden ingeschreven bij de gemeente. Wij profiteren van al het werk dat ze in Nederland doen, laten we deze mensen dan ook netjes behandelen.'
Lees het complete jaarverslag ISZW 2020
Bronnen: ISZW en Trouw